Pierwsza faza to etap akumulacji. Zastrzyk jest podawany od jednego do trzech razy w tygodniu, przez okres od trzech do sześciu miesięcy. Druga faza to etap konserwacji. Trwa od trzech do pięciu lat. W tej fazie zastrzyk jest podawany raz w miesiącu lub co sześć tygodni. Lekarz ocenia objawy, aby ustalić, kiedy przerwać leczenie. The ideal spot to inject testosterone is 2 to 3 inches beneath the iliac crest. You can locate the peak by feeling the highest bone area above both glute muscles. This is a desired area for injection since the muscle in this region has few nerves and few blood vessels and is relatively dense. Tłumaczenia w kontekście hasła "zrobiłem mu zastrzyk" z polskiego na angielski od Reverso Context: Cóż, trochę się potłukł, ale zrobiłem mu zastrzyk. Testosterone is important for the desired adaptations to resistance exercise and training; in fact, testosterone is considered the major promoter of muscle growth and subsequent increase in muscle strength in response to resistance training in men. The acute endocrine response to a bout of heavy resistance exercise generally includes increased Your Testosterone Enanthates may be delayed or permanently discontinued if you have certain side effects. Common side effects (in men or women) may include: breast swelling; acne, increased facial or body hair growth, male-pattern baldness; increased or decreased interest in sex; headache, anxiety, depressed mood; :'-( witam zrobiłem zastrzyk z tescia przedwczorajw udo, wszystko było git ale od wczoraj mam taki bol ze nie moge wgl chodzic, wyprostowac nogi Testosterone is a male sex hormone (androgen) that helps male features develop. Testosterone is made in the testes in males, the ovaries in females, and in the adrenal glands. Testosterone causes the changes that occur in boys during puberty. It helps hair, muscles, penis, and testes to grow. Week 1-10 – 500mg per week Testosterone Enanthate. Week 1-6 – 25mg per day Dianabol (Dbol) Once you are done with your 10 week cycle, start your PCT 2 weeks after your last testosterone shot. You’d use Clomid at 50mg per day for 3 weeks. As a safeguard you can also use 0.5mg/eod Arimidex throughout the cycle. 1.1 Testosterone Suspension. 1.2 Testosterone Propionate. 1.3 Testosterone Enanthate and Cypionate. 2 Top 7 Testosterone Cycles. 3 Testosterone Cycle For Beginners. 3.1 Testosterone Side Effects. 4 Testosterone Cycle Before and After. 5 Testosterone Cycle (Higher Dose) 6 Testosterone and Dianabol Cycle. Tłumaczenia w kontekście hasła "dostaniesz zastrzyk i po bólu" z polskiego na angielski od Reverso Context: Nie musisz się o nic martwić, dostaniesz zastrzyk i po bólu. 63peuvu. #1 Napisany 09 styczeń 2017 - 17:47 USApl Nowy na pokładzie Nowi na forum 11 postów Wiek: 38 Płeć:Mężczyzna Miasto:NYC Staż [mies.]: 24 przez dlugi czas wbijalem tescia w posladki lub barki, czasami uda i tu jest problem bo myslalem ze wbija sie w bok uda a jak sie dzis dowiedziałem wbija sie w przod uda i tak sie zastanawiam bo dzis jeszcze wbilem w bok Czy w takim przypadku towar sie zmarnuje czy cos tam dziala? 0 Wróć do góry #2 Napisany 09 styczeń 2017 - 17:54 Wiek: 33 Płeć:Mężczyzna Miasto:siedlce Staż [mies.]: xxx+ przez dlugi czas wbijalem tescia w posladki lub barki, czasami uda i tu jest problem bo myslalem ze wbija sie w bok uda a jak sie dzis dowiedziałem wbija sie w przod uda i tak sie zastanawiam bo dzis jeszcze wbilem w bok Czy w takim przypadku towar sie zmarnuje czy cos tam dziala? pytasz powaznie?? czy robisz sobie jaja?? hahaha coraz lepsi Magicy... 0 Wróć do góry #3 Napisany 09 styczeń 2017 - 17:57 DOZER Płeć:Mężczyzna Miasto:Holandia Staż [mies.]: ** #4 Napisany 09 styczeń 2017 - 17:58 USApl Nowy na pokładzie Nowi na forum 11 postów Wiek: 38 Płeć:Mężczyzna Miasto:NYC Staż [mies.]: 24 Pytam serio zawsze wbijałem w bok uda ta wewnetrzna strone a dzis dowiedzialem sie ze robie zle bo wbija sie w przod Dzis wbilem w bok zaciagnelem tloczek i weszlo powietrze 1ml towaru i 1ml powietrz i tak zostalo Powinno sie wbic zaciagnac tloczek ma byc babelek i wbijamy Kurde amatorem jestem serio pytam 0 Wróć do góry #5 Napisany 09 styczeń 2017 - 17:59 blue-chees Wiek: 44 Płeć:Mężczyzna Miasto:london Staż [mies.]: 7lat uda mozesz bic jak ci wygodnie ( wew. strony nie polecam % ) a co do zmarnowania towaru no bez jaja , nawet jak w fat wbijesz to i tak sie cos dostanie Edytowany przez blue-chees, 09 styczeń 2017 - 17:59 . 0 Wróć do góry #6 Napisany 09 styczeń 2017 - 18:00 DOZER Płeć:Mężczyzna Miasto:Holandia Staż [mies.]: ** A jak byś nie miał przy aspiracji tego bombelka to co ... 0 Wróć do góry #7 Napisany 09 styczeń 2017 - 18:00 USApl Nowy na pokładzie Nowi na forum 11 postów Wiek: 38 Płeć:Mężczyzna Miasto:NYC Staż [mies.]: 24 pytasz powaznie?? czy robisz sobie jaja?? hahaha coraz lepsi Magicy... Masz jakas fote albo zaznaczysz dokladnie gdzie mniej wiecej jest ten gorny punkt z boku ida Przepraszam za glupie pytania eh.. podobno glupich nie ma 0 Wróć do góry #8 Napisany 09 styczeń 2017 - 18:02 DOZER Płeć:Mężczyzna Miasto:Holandia Staż [mies.]: ** 0 Wróć do góry #9 Napisany 09 styczeń 2017 - 18:09 USApl Nowy na pokładzie Nowi na forum 11 postów Wiek: 38 Płeć:Mężczyzna Miasto:NYC Staż [mies.]: 24 zastrzyk w przod uda jest na 2 z 4 sposobow wbijania ja wbijam jak na pozostalych 3 a mnie w blad dzis na silowni wprowadzili ze tylko w przod sie wbija 0 Wróć do góry #10 Napisany 09 styczeń 2017 - 18:18 blue-chees Wiek: 44 Płeć:Mężczyzna Miasto:london Staż [mies.]: 7lat zastrzyk w przod uda jest na 2 z 4 sposobow wbijania ja wbijam jak na pozostalych 3 a mnie w blad dzis na silowni wprowadzili ze tylko w przod sie wbija nie sluchaj Januszy z silowni bo kiedys slyszalem rozmowe typu : na uj ci testo do deki susta wystarczy hehehehehe do koca zycia tego nie zapomne 0 Wróć do góry #11 Napisany 09 styczeń 2017 - 18:28 Mariano87 Wiek: 35 Płeć:Mężczyzna Staż [mies.]: XYZ Odnosnie tej mapki co Dozer wstawil to jakiego rozmiaru igiel uzywac do wbijania np klata, bicki ? 0 Wróć do góry #12 Napisany 09 styczeń 2017 - 18:33 MrDBZ123 Wiek: 24 Płeć:Mężczyzna Miasto:Kraków Staż [mies.]: 14 nie sluchaj Januszy z silowni bo kiedys slyszalem rozmowe typu : na uj ci testo do deki susta wystarczy hehehehehe do koca zycia tego nie zapomne Susta to mix testa więc dobrze mówili :) 0 Wróć do góry #13 Napisany 09 styczeń 2017 - 18:41 Vayla Wiek: 29 Płeć:Mężczyzna Miasto:Środa Śląska /Dolnośląskie/ Staż [mies.]: 2012 Dobrze mówił, ale nie był pewnie nawet tego świadomy;) 0 Wróć do góry #14 Napisany 09 styczeń 2017 - 18:44 blue-chees Wiek: 44 Płeć:Mężczyzna Miasto:london Staż [mies.]: 7lat Dobrze mówił, ale nie był pewnie nawet tego świadomy;) dokladnie w tym sens ze oni nie wiedzieli tego o czym mowaOdnosnie tej mapki co Dozer wstawil to jakiego rozmiaru igiel uzywac do wbijania np klata, bicki ? 0,5 x 25mm 0 Wróć do góry #15 Napisany 09 styczeń 2017 - 18:49 Prooost Wiek: 29 Płeć:Mężczyzna Miasto:Wrocław Staż [mies.]: 2 dni A jak byś nie miał przy aspiracji tego bombelka to co ... Słyszałem że jak nie masz bombelka to nie masz mięśnia i trzeba iść do lekarza 0 Wróć do góry #16 Napisany 09 styczeń 2017 - 19:15 USApl Nowy na pokładzie Nowi na forum 11 postów Wiek: 38 Płeć:Mężczyzna Miasto:NYC Staż [mies.]: 24 Ei ej panowi nie nabijajcie sie po to pytam zeby czegos sie uczyc a tym bardziej wole zapytac doswiadczonych tu was niz sluchac sie opini kogos kto wygladal bardziej jak swinia niz zdrowy facet 0 Wróć do góry #17 Napisany 09 styczeń 2017 - 20:50 chemik45 Wiek: 55 Płeć:Mężczyzna domiesniowo bijesz i tyle wsio w temacie :) 0 Wróć do góry #18 Napisany 12 styczeń 2017 - 21:02 Dragonsoul Wiek: 44 Płeć:Mężczyzna Miasto:Ipswich,England Pytam serio zawsze wbijałem w bok uda ta wewnetrzna strone a dzis dowiedzialem sie ze robie zle bo wbija sie w przod Dzis wbilem w bok zaciagnelem tloczek i weszlo powietrze 1ml towaru i 1ml powietrz i tak zostalo Powinno sie wbic zaciagnac tloczek ma byc babelek i wbijamy Kurde amatorem jestem serio pytam Dlaczego bijesz w wewnetrzna strone? Bij w bok od zewnetrznej strony. Poszukaj na stronie - iniekcje,zastrzyki itp. 0 Wróć do góry #19 Napisany 13 styczeń 2017 - 07:16 Wiek: 33 Płeć:Mężczyzna Miasto:siedlce Staż [mies.]: xxx+ Masz jakas fote albo zaznaczysz dokladnie gdzie mniej wiecej jest ten gorny punkt z boku ida Przepraszam za glupie pytania eh.. podobno glupich nie ma foty juz wstawialem... tylko trzeba po szukac.. mam reke niesprawna tak bym zrobil nowe. 0 Wróć do góry Po zrobieniu zastrzyku z fraxiparyny zrobił się od razu twardy guzek. Czy zastrzyk był źle podany? KOBIETA, 64 LAT ponad rok temu Interna Guzki Badania krwi - TG TG ? czyli trójglicerydy ? są estrami gliceroli i kwasów tłuszczowych. Są również podstawowym substratem energetycznym w organizmie oraz składnikiem tkanki tłuszczowej. Sprawdź czym grozi ich nadmiar ? czyli czym jest hipertriglicerydmia. Dr n. med. Agnieszka Ledniowska Medycyna estetyczna, Głuchołazy 74 poziom zaufania Dzień dobry, prawdopodobnie zrobił się krwiak. Takie sytuacje się zdarzają. Proponuję zgłosić się na wizytę do lekarza rodzinnego. Pozdrawiam serdecznie:) 0 redakcja abczdrowie Odpowiedź udzielona automatycznie Nasi lekarze odpowiedzieli już na kilka podobnych pytań innych znajdziesz do nich odnośniki: Czy takie dolegliwości po podaniu kwasu hialuronowego to normalna reakcja? – odpowiada Dr n. med. Diana Kupczyńska Czy zastrzyk mógł być źle wykonany? – odpowiada Redakcja abcZdrowie Czy powinnam się martwić tym bólem po zastrzyku? – odpowiada Lek. Aleksandra Witkowska Guzek pod skórą na łydce – odpowiada Lek. Bianka Małczuk Czy zastrzyk domięśniowy na ból kręgosłupa został źle wykonany? – odpowiada Lek. Aleksandra Witkowska Co oznaczają guzki po podaniu zastrzyków przeciwzakrzepowych? – odpowiada Lek. Paweł Szadkowski Czy jest szansa, że dostane zakrzepicy po kilku nierobionych zastrzykach? – odpowiada Lek. Karolina Meszek Czy jest możliwość zrobienia samodzielnego zastrzyku, żeby przyspieszyć wchłonięcie krwiaka? – odpowiada Lek. Tomasz Budlewski Krwiak po biopsji mammotomicznej – odpowiada Dr n. med. Daniel Maliszewski Jak powinno się stosować zastrzyki przeciwzakrzepowe Clexane? – odpowiada Lek. Łukasz Wroński artykuły Lekarze mówili, że to przeziębienie. Przegapili objawy rzadkiego nowotworu krwi 28-latka zgłosiła się do szpitala, kiedy zauważyła Koronawirus. Ministerstwo Zdrowia podaje, jakie NOP-y zgłaszają Polacy po szczepieniu na COVID-19 Ministerstwo Zdrowia opublikowało najnowszy raport Błąd podczas podania szczepionki. Część płynu rozprysła się na rękę Natalia zgłosiła się na drugą dawkę Pfizera. Była Witam serdecznie! Chciałbym dowiedzieć się po jakim czasie powinienem odczuwać polepszenie stanu zdrowia po domięśniowym zastrzyku z testosteronem. Mam problemy z tarczyca, podwyższonym TSH które zbijam letroxem i jest już w normie na poziomie Dodam że mam 20 lat a mój testosteron wynosił 360, 3 dni po zastrzyku 660. Czy dzięki zastrzykom powinno zwiększyć się moje libido i ochota na seks? Obecnie takowej potrzeby nie mam w ogóle.... Po jakim czasie ten testosteron zaczynie działać? MĘŻCZYZNA, 22 LAT ponad rok temu Problemy hormonalne kobiet Dzień dobry, To zależy jaki preparat testosteronu Pan zastosował. Już przy stężeniu testosteronu 660 (testosteron podany domięśniowo działa) powinien Pan poczuć znaczną poprawę. Jeśli nie wzrosło libido, radziłbym oznaczyć sobie poziom etsradiolu i prolaktyny. Jeśli będą za wysokie, wówczas mogą być przyczyną spadku libido i należałoby udać się do endokrynologa. Jeśli bierze Pan jakieś inne (poza wymienionymi powyżej leki), proszę zwrócić uwagę czy nie dają takich objawów ubocznych jak spadek libido. Ważna jest również dobrze zbilansowana dieta i odpowiednia ilość snu. Pozdrawiam serdecznie, Marek Derkacz 0 Nasi lekarze odpowiedzieli już na kilka podobnych pytań innych znajdziesz do nich odnośniki: Czy pora dnia, w której następuje zastrzyk testosteronu domięśniowo, ma znaczenie? – odpowiada Lek. Aleksandra Witkowska Hipogandyzm przysadki a stosowanie testosteronu Omnadren – odpowiada Dr n. med. Marek Derkacz Wysoki poziom prolaktyny i niski poziom testosteronu a stosunek płciowy – odpowiada Dr n. med. Marek Derkacz Poziom wolnego testosteronu – odpowiada Lek. Paweł Baljon Niedoczynność tarczycy i wysoka prolaktyna a możliwość bezpłodności – odpowiada Dr n. med. Marek Derkacz Jak podnieść poziom testosteronu w organizmie? – odpowiada Lek. Izabela Ławnicka Zmiany zwyrodnieniowe z cechami zaniku kostnego a wysoka prolaktyna i niski testosteron – odpowiada Dr n. med. Marek Derkacz Jak podnieść poziom testosteronu? – odpowiada Lek. Izabela Ławnicka Jakie są skutki uboczne stosowania testosteron u w zastrzykach? – odpowiada Lek. Tomasz Budlewski Wyniki badania testosteronu a libido – odpowiada Lek. Małgorzata Horbaczewska artykuły Terapia hormonalna jest jedną z najczęściej stosowanych interwencji medycznych mających zmniejszyć dysforię płciową. Przez zmianę poziomu hormonów płciowych doprowadza ona z czasem do zmian w obrębie cech płciowych naszego ciała. Z tego artykułu dowiesz się wszystkich podstawowych informacji na temat tego, jak maskulinizująca terapia hormonalna wygląda w praktyce. Jakich efektów możesz się spodziewać Skrócony opis zmian razem ze spodziewanym okresem ich zajścia można znaleźć w tabelce opracowanej przez WPATH: Kolor Rodzaj zmian Czerwony Zmiany są trwałe. Fioletowy Zmiany mogą być trwałe, im dużej trwa terapia hormonalna tym bardziej prawdopodobne, że takie będą Zielony Zmiany utrzymują się w trakcie terapii, cofają się po odstawieniu testosteronu Niebieski HRT jest znaczącym czynnikiem, ale zależą też od indywidualnych działań danej osoby Zmiany psychologiczne Terapia hormonalna wymaga czasu, więc początki będą charakteryzować się jedynie pomniejszymi zmianami fizycznymi. Część trans mężczyzn doznaje jednak zmian w obrębie samopoczucia i zdrowia psychicznego - poprawia się kontakt z własnymi emocjami, momenty dysocjacji stają się rzadsze, w głowie robi się jaśniej, znika ociężałość myślenia. Inne osoby mogą nie odnotować żadnych szczególnych zmian emocjonalnych, a u jeszcze innej grupy efekty te mogą być mniej pozytywne i wiązać się z większymi wahaniami nastroju. W dłuższej perspektywie czasowej maskulinizująca terapia hormonalna nie ma jednak negatywnego wpływu na samopoczucie czy stabilność emocjonalną, wprost przeciwnie. Część osób obawia się, że maskulinizująca terapia hormonalna zmieni w jakiś sposób ich charakter, sprawi że będą bardziej skłonni do agresji czy przemocy. Badania nie potwierdzają jednak zachodzenia tego typu zmian psychologicznych powiązanych z podwyższeniem poziomu Nie wyklucza to zajścia zmian w zachowaniu, natomiast mogą one być powiązane ze samostereotypizowaniem („jestem mężczyzną, więc muszę zachowywać się po męsku”), czy zmianami w społecznym statusie („jestem odbierany jako mężczyzna, więc mogę pozwolić sobie na więcej”). Genitalia Długość łechtaczki może zwiększyć się aż do 4-5cm. Swoim kształtem często zaczyna przypominać mikropenis, co może przełożyć się na nowe możliwości w zakresie masturbacji i seksu oralnego. W czasie wzrostu łechtaczka może stać się bardzo wrażliwa i wszelkie przypadkowe otarcia, czy dotyk tkaniny mogą sprawiać nieprzyjemne odczucia czy ból. Bardzo intensywny ból, czy taki, który utrzymuje się dłużej niż kilka miesięcy po rozpoczęciu terapii, nie jest jednak typowym objawem i powinien zostać skonsultowany z lekarzem. Subtelniejsze zmiany mogą zajść w obrębie całości genitaliów. Zmianie może ulec smak i zapach, w czasie seksu łatwiej może dochodzić do obtarć i zadrapań, stąd wskazane może być stosowanie lubrykantu. Wiele osób doznaje również zmian w zakresie tego, jak odczuwany jest dotyk, a także sam orgazm. Ilustracje przedstawiające przykładowy wygląd zmian łechtaczki można znaleźć tutaj. Rozkład tkanki tłuszczowej Dystrybucja tkanki tłuszczowej w ciele będzie zmieniać się z typowo kobiecej (tłuszcz na pośladkach i biodrach) w stronę typowo męskiej (tłuszcz na brzuchu). Będzie miało to przełożenie na zmianę całości sylwetki, w tym zmniejszenie wcięcia w talii. Są to jedne z wolniej zachodzących zmian i najczęściej wymagają dłuższego czasu, by móc zaobserwować ich efekty, szczególnie u szczuplejszych osób. Przyjmuje się, że po upływie około 3-5 lat możemy mówić o dojściu do końcowego stanu. W przyśpieszeniu zachodzenia zmian w obrębie sylwetki pomagać mogą regularne ćwiczenia. Dane dotyczące zmian w tkance tłuszczowej po 12 miesiącach maskulinizującej terapii hormonalnej Beztłuszczowa masa ciała to określenie na wszystko, co nie jest masą tłuszczową, więc między innymi kości, ścięgna, czy mięśnie. WHR - ang. waist-hip ratio, stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Zamieszczone infografiki są zaczerpnięte z artykułu „Changes in regional body fat, lean body mass and body shape in trans persons using cross-sex hormonal therapy: results from a multicenter prospective study"2 i zostały przez nas przetłumaczone. Głos Terapia hormonalna powoduje mutację, czyli zmiany w obrębie krtani i fałdów głosowych powodujące trwałe obniżenie wysokości głosu. U zdecydowanej większości osób terapia hormonalna wystarcza do tego, aby głos stał się nieodróżnialny od głosu cis mężczyzn. Rozwój krtani może przełożyć się na pojawienie się widocznego jabłka Adama, choć zachodzi to tylko u niektórych osób. Osoby nadal nieusatysfakcjonowane zmianami w obrębie głosu mogą skorzystać z terapii głosowej u foniatry, która może pomóc im zrealizować swoje cele w tym obszarze (choć oczywiście głos nie jest z gumy i ma swoje ograniczenia). Owłosienie Włosy na ciele mogą zacząć rosnąć… wszędzie. Jest to częsty powód zaskoczenia dla osób zaczynających terapię hormonalną, nie spodziewających pojawienia się włosów na pośladkach, rękach, nogach, brzuchu, czy klatce piersiowej. Oczywiście, tak samo jak w przypadku cis mężczyzn, intensywność owłosienia będzie znacząco różnić się od osoby do osoby, warto jednak zdawać sobie sprawę z tego, że istnieje szansa, że tych włosów będzie dużo. Włosy staną się też ciemniejsze, dłuższe i bardziej wyraźne, będą też szybciej odrastać po depilacji. Dotyczy to też zarostu, który jednak przeważnie rośnie znacząco wolniej niż owłosienie reszty ciała. W pierwszych kilku-kilkunastu miesiącach najczęściej przybiera postać wąsa oraz meszku na brodzie. W dłuższej, wieloletniej perspektywie czasowej może rozwinąć się w okazałą brodę, choć ponownie występuje znacząca różnorodność efektów między różnymi osobami. Osoby chcące przyśpieszyć rozwój zarostu mogą korzystać z preparatów zawierających minoksydyl. Informacje na temat stosowania minoksydylu i jego efektów Stosowanie preparatów zawierających minoksydyl może pozytywnie wpłynąć na rozwój Do zaobserwowania skutków minoksydylu często potrzebne jest parę miesięcy jego stosowania i nie należy spodziewać się tu cudownego wyrośnięcia brody tam, gdzie wcześniej była goła skóra. Może jednak wspomagać wzrost włosów i przy długotrwałym użyciu przełożyć się na bardziej gęsty zarost. Informacje dotyczące trwałości zarostu po odstawieniu minoksydylu są ograniczone — nie było to badane, a anegdotyczne dane mówią zarówno o wypadaniu, jak i utrzymaniu się nowych włosów przy stosowaniu dłuższym niż 12 miesięcy. Gęstsze włosy mogą pojawiać się również w innych częściach ciała, poza miejscem aplikacji. Do efektów ubocznych należą problemy skórne w miejscu aplikacji (wysuszenie skóry, trądzik, zaczerwienienie, wysypka). Minoksydyl również powodować lekki spadek ciśnienia krwi, ale może to stanowić problem tylko dla osób już mających problemy na tym tle. Minoksydyl jest wysoce toksyczny dla zwierząt i przy przypadkowej konsumpcji (zlizanie z twarzy, czy z poduszki) może być dla nich śmiertelny: posiadacze zwierzaków powinni zachować daleko idącą ostrożność w tym zakresie. Minoksydyl najlepsze efekty przyniesie po rozpoczęciu terapii hormonalnej. Stosowany przed testosteronem również spowoduje wzrost włosów4, ale będą one miały postać meszku i ciemniejszych włosków i nie rozwiną się w pełną brodę. Dla części osób może to być nadal pożądane, ze względu na polepszenie passingu. Efekty stosowania minoksydylu przed testosteronem można obejrzeć na zdjęciach poniżej lub wyszukując w Internecie frazy kluczowe „minoxidil pre-T". Włosy uzyskane w ten sposób nie są trwałe, więc po zaprzestaniu leczenia powinny z czasem wypaść. Efekty kilkumiesięcznego stosowania minoksydylu u transpłciowego nastolatka: Źródło: Case Report: Successful Use of Minoxidil to Promote Facial Hair Growth in an Adolescent Transgender Male, Kenneth C. Pang, Thomas P. Nguyen, Rita Upreti, 2021 UWAGA: minoksydyl jest na ten moment jedynym istniejącym preparatem o potwierdzonym pozytywnym działaniu na zarost. Środki na porost brody pozbawione minoksydylu są stratą czasu i pieniędzy. Menstruacja Terapia hormonalna zatrzymuje menstruację, najczęściej w ciągu pierwszych 6 miesięcy od jej rozpoczęcia. W niektórych przypadkach może utrzymywać się dłużej, co najczęściej wynika z niedostatecznie wysokiego poziomu testosteronu - w takich przypadkach należy zbadać poziom hormonów we krwi i skonsultować się z endokrynologiem. U niektórych osób zdarzają się pojedyncze epizody nawrotu menstruacji nawet po dłuższym okresie stosowania testosteronu. W większości przypadków ustępują one po 1 miesiącu,5 jeśli powrót jest dłuższy może oznaczać to zbyt niski poziom testosteronu lub problemy ginekologiczne. U osób, u których przed rozpoczęciem terapii hormonalnej występowały problemy związane z menstruacją (nieregularny cykl, obfite krwawienie) zaleca się rozpoznanie ich przyczyny przed/równocześnie z rozpoczęciem terapii hormonalnej. W zależności od dokładnej diagnozy, mogą one utrudniać zatrzymanie menstruacji i/lub przyczyniać się do bólu w obszarze podbrzusza. Płodność Zatrzymanie menstruacji nie oznacza niemożności zajścia w ciążę. Brak zabezpieczenia przy seksie waginalnym nadal może skończyć się zapłodnieniem. Przyjmowanie testosteronu nie powinno być przyczyną do zaprzestania stosowania antykoncepcji. Część trans mężczyzn może mieć wątpliwości co do dalszego stosowania antykoncepcji hormonalnej zawierające estradiol. Na ten moment nie ma przeciwwskazań do jej stosowania, a wielu trans mężczyzn używa jej bez zgłaszania żadnych nietypowych skutków Jeśli jednak efekty maskulinizujacej terapii hormonalnej wydają się być u Ciebie za słabe lub obserwujesz niespodziewane skutki uboczne, możesz skonsultować ze swoim endokrynologiem przejście na inną formę antykoncepcji. UWAGA: stosowanie testosteronu w czasie ciąży jest wysoce odradzane, gdyż istnieje wysokie prawdopodobieństwo poronienia, obumarcia płodu lub wystąpienia poważnych wad rozwojowych. Osoby planujące zajść w ciążę powinny odstawić terapię hormonalną na czas starania się o dziecko oraz samej ciąży. Istniejące badania wskazują na to, że nawet wieloletnia terapia hormonalna nie wpływa negatywnie na płodność po jej Siła fizyczna Testosteron w znaczącym stopniu wpływa na rozwój mięśni oraz kondycję. Efekty szczególnie szybko zauważą osoby, które regularnie ćwiczą, ale nawet mniej aktywni trans mężczyźni z czasem zaobserwują przyrost siły fizycznej. Libido Wiele osób odczuwa skokowy wzrost libido w szczególności na początku terapii hormonalnej. Z czasem powinno się ono względnie ustabilizować, nieraz na wyższym poziomie niż przed terapią hormonalną. Skóra Skóra staje się grubsza, mniej delikatna w dotyku i bardziej oleista. Jeśli masz problemy skórne, to terapia hormonalna może je pogorszyć. Znacząco zwiększa się potliwość, a zapach potu staje się intensywniejszy. Większość powyższych zmian jest odwracalna po odstawieniu terapii hormonalnej, choć w przypadku długotrwałego stosowania testosteronu powrót do typowo żeńskich cech płciowych może zająć parę lat. Do permanentnych zmian należy owłosienie ciała, powiększenie się łechtaczki oraz mutacja. W pierwszym przypadku do permanentnego usunięcia włosów (na twarzy lub w innych miejscach) konieczne są zabiegi kosmetyczne, takie jak elektroliza. Powiększenia łechtaczki oraz mutacji nie da się w żaden sposób cofnąć (choć można, wzorem trans kobiet, dokonać feminizacji głosu poprzez terapię u foniatry). Czego terapia hormonalna nie zmienia Szkielet Wszystkie cechy szkieletu wykształcone w okresie dojrzewania nie zmienią się pod wpływem terapii hormonalnej. Wzrost, szerokość barków, kształt szczęki, szerokość bioder, wielkość dłoni i stóp pozostaną te same (choć zewnętrzny wygląd wielu z tych części ciała może się zmienić z racji zmian w rozłożeniu tkanki tłuszczowej). Zmianę kształtu kości można osiągnąć tylko poprzez zabiegi chirurgiczne. Piersi Piersi usunąć można jedynie drogą operacyjną. Terapia hormonalna może jedynie spowodować zmniejszenie ich jędrności i „oklapnięcia”, co u osób z małą miseczką może wystarczać do typowo męskiego wyglądu (gdyż, o czym wiele osób zapomina, cis mężczyźni też nie zawsze są zupełnie płascy). UWAGA: Powyższe informacje dotyczą wyłącznie osób, które przeszły już okres dojrzewania z estradiolem jako dominującym hormonem płciowym. U osób przed okresem dojrzewania lub w jego trakcie powyższe cechy mogą być nadal zmienione pod wpływem terapii hormonalnej. Skala spodziewanych zmian będzie w znacznym stopniu zależeć od dokładnego toru leczenia (czy pacjent używał blokerów dojrzewania, na którym etapie dojrzewania rozpoczęto terapię hormonalną), stąd najlepiej jest skonsultować się w tym temacie z prowadzącym endokrynologiem. Jak uzyskać dostęp do terapii hormonalnej? Terapię hormonalną można zacząć po uzyskaniu diagnozy dysforii płciowej od psychiatry seksuologa (co bardziej szczegółowo zostało opisane tutaj). Diagnoza umożliwia Ci udanie się do endokrynologa, który omówi z Tobą sposoby dawkowania terapii hormonalnej i ustali jej wstępne dawki w oparciu o wyniki badania krwi. Najczęściej badane parametry krwi hormony płciowe (Estradiol E2, FSH, LH, prolaktyna progesteron, testosteron) lipidogram (CHOL, HDL, LDL, TG, nie-HDL) próby wątrobowe (najczęściej ALT, AST, GGTP) morfologia krwi glukoza kreatynina elektrolity (potas i sód) Badanie krwi należy wykonać na czczo. Powyższa lista została zaczerpnięta z książki „Dysforia i niezgodność płciowa", str. 162. Wielu endokrynologów może jednak mieć własne preferencje co do zleconych badań, najlepiej jest więc dopytać się szczegółów przed udaniem się na wizytę. Endokrynolog przeprowadzi z Tobą wywiad, w którym powinien spytać się Ciebie o możliwe przeciwskazania i czynniki ryzyka (inne stosowane leki i suplementy diety, historię chorób układu krążenia w rodzinie, obecność chorób przenoszonych drogą płciową, w tym HIV) i dobierze dawki dostosowane do Twojej sytuacji. Pierwsze kontrolne badanie krwi wykonuje się najczęściej po miesiącu, a potem po 3 miesiącach od rozpoczęcia terapii hormonalnej. Dalsza częstotliwość badań kontrolnych zależy od wyników poprzednich badań. Jeśli poziomy hormonów są stabilne, samopoczucie dobre, a maskulinizacja ciała zachodzi w spodziewanym tempie, to ich częstotliwość może spaść do 1-2 rocznie. UWAGA! Część z seksuologów pomija kwestię skierowania do endokrynologa i samodzielnie ustala dawki hormonów. W praktyce często wiąże się to z niepoprawnym dawkowaniem i niedostosowanym do obecnych wytycznych. Terapia hormonalna powinna być prowadzona pod kontrolą endokrynologa — jeśli Twój seksuolog będzie chciał wypisać Ci od razu receptę, najlepiej jest poprosić zamiast tego o skierowanie do endokrynologa. Część osób transpłciowych uzyskuje leki hormonalne na czarno w ramach tzw. selfmedu. Jednakże bez oficjalnej diagnozy dostęp do zabiegów chirurgicznych, czy zmiany oznaczenia płci w dowodzie nie będzie możliwe, stąd zachęcamy do uzyskania hormonów legalną drogą. Jeśli jednak z jakiegoś powodu nie chcesz lub nie możesz skorzystać z takiej ścieżki leczenia, pamiętaj o tym, że pomimo tego możesz odbyć konsultację z endokrynologiem w ramach wizyty prywatnej. Jeśli nie chcesz zdradzać źródła pochodzenia hormonów i obawiasz się negatywnej reakcji, możesz powiedzieć, że receptę wypisał Ci już seksuolog, a Ty chcesz tylko skonsultować dawkowanie. W sytuacjach, w których doznajesz niespodziewanych skutków ubocznych, ujawnienie źródła pochodzenia hormonów może być jednak niezbędne, gdyż mogą one wynikać z niewłaściwej zawartości stosowanych leków. Dobór dawki i interpretacja wyników badania krwi wymagają posiadania wiedzy endokrynologicznej — jeśli takiej nie posiadasz, próba samodzielnego stosowania hormonów może skończyć się brakiem osiągnięcia docelowej maskulinizacji i w dłuższej perspektywie poważnymi skutkami ubocznymi. Jeśli w którymś momencie będziesz chciał przejść z selfmedu na terapię hormonalną prowadzoną przez lekarza, to nie jest to niemożliwe. Choć seksuolodzy są różni i część może patrzeć na taką przeszłość nieprzychylnie, to inni będą chętni do przeprowadzenia typowego procesu diagnostycznego. Dawkowanie i monitorowanie terapii hormonalnej Celem maskulinizującej terapii hormonalnej jest sprowadzenie poziomów estradiolu oraz testosteronu we krwi do poziomów typowych dla cis mężczyzn. Za docelową wartość uznaje się podwyższenie testosteronu do poziomu 300-1000 ng/dL ( nmol/L). Końcowe efekty maskulinizacji ciała nie są zależne od dokładnego poziomu testosteronu i wyższe poziomy nie przełożą się na większy stopień maskulinizacji. Przy wysokich poziomach może ona jednak zachodzić szybciej w początkowej fazie terapii hormonalnej, stąd osoby, którym zależy na szybkości zmian mogą celować w wyższe Z drugiej strony wyższe poziomy wiążą się ze zwiększeniem ryzyka i natężenia efektów ubocznych, stąd przy długotrwałej terapii hormonalnej zalecane jest ich obniżenie. Wykroczenie poza górną granicę fizjologicznego poziomu męskiego jest stanowczo odradzane: poza problemami zdrowotnymi paradoksalnie może doprowadzić to do mniejszej maskulinizacji ciała, bo nadmiarowy testosteron będzie metabolizowany w komórkach ciała w estradiol. Wyniki badań krwi w laboratoriach najczęściej są podawane razem z fizjologicznymi zakresami danego parametru. Te zakresy będą jednak dostosowane do Twojego urzędowego oznaczenia płci — jeśli nadal masz K w dowodzie, to podane normy będą najczęściej normami typowo kobiecymi. W trakcie terapii hormonalnej parametry krwi powinny być jednak porównywane z zakresami typowo męskimi. UWAGA: w dalszej części artykułu przeczytasz o najczęściej spotykanych efektach ubocznych terapii hormonalnej oraz wadach i zaletach różnych leków i dróg ich podawania. Nasze wskazania nie są w stanie zastąpić konsultacji z kompetentnym endokrynologiem, który weźmie pod uwagę wszystkie indywidualne cechy i problemy. Zdajemy sobie jednak sprawę z tego, że poziom opieki dla osób transpłciowych jest w Polsce bardzo nierówny, stąd postaraliśmy się wymienić najczęstsze wskazania i przeciwwskazania do określonych form podawania leku. Czy to jest bezpieczne? Osoby zniechęcające innych do tranzycji często sugerują, że jest ona eksperymentalna i niezwykle obciążająca dla zdrowia fizycznego. W rzeczywistości dobrze prowadzona terapia hormonalna stanowi względnie bezpieczną interwencję medyczną. Sama w sobie bardzo rzadko doprowadza do poważnych efektów ubocznych - śmiertelność wśród trans mężczyzn nie różni się od śmiertelności wśród cis Maskulinizująca terapia hormonalna możę jednak zwiększać ryzyko zachorowania na niektóre choroby, gdy wystąpi w połączeniu z innymi czynnikami ryzyka. Przy odpowiednim monitorowaniu i profilaktyce można jednak je znacząco zminimalizować. Nadkrwistość Stosunkowo częstym (ok. 10%) efektem ubocznym stosowania testosteronu jest nadkrwistość - Twoja krew może stać się zbyt gęsta. Typowymi objawami są bóle głowy, uczucie zmęczenia i rozkojarzenia, intensywne swędzenie/mrowienie w różnych częściach ciała oraz krwotoki z nosa. Jeśli taki stan będzie utrzymywał się przez dłuższy okres, może zwiększyć on ryzyko zakrzepów. Nadkrwistość w badaniu krwi można rozpoznać zwracając uwagę na wskaźniki hematokrytu i hemoglobiny - jeśli wartości wykraczają ponad typowo męski zakres (uwaga: przed zmianą danych wyniki badań laboratoryjnych mogą podawać zakres żeński, którym nie należy się sugerować), oznacza to, że coś jest nie w porządku i należy to skonsultować z endokrynologiem. Dotyczy to szczególnie sytuacji, w których w dalszym ciągu występuje menstruacja, gdyż po jej ustaniu wskaźniki te jeszcze wzrosną. Jeśli problem utrzymuje się, konieczne może być przejście na formy podawania testosteronu związane z bardziej stabilnym poziomom tego hormonu (częstsze zastrzyki lub żel) i, jeśli jest to możliwe, zmniejszenie dawki testosteronu, a w najbardziej skrajnych przypadkach zastosowanie leków przeciwzakrzepowych. Czynnikami ryzyka dla wystąpienia nadkrwistości jest palenie papierosów oraz otyłość, stąd dla uniknięcia problemów na tym polu wskazane może być ich Z drugiej strony maskulinizująca terapia hormonalna może mieć pozytywny wpływ na anemię u osób, u których występowała ona przed rozpoczęciem leczenia. Skóra i włosy Rozpoczęcie terapii hormonalnej jest związane z wysokim prawdopodobieństwem pojawienia się trądziku (zdarza się u do 90% osób). U większości osób zacznie się on wycofywać po pierwszych 6 miesiącach. W przypadku trądziku, który jest bardzo intensywny lub który utrzymuje się dłużej niż 6-12 miesięcy, wskazana będzie wizyta u dermatologa. Poza standardowymi lekami na trądzik pomocne może być też obniżenie poziomu testosteronu we krwi, gdyż wyższe natężenie objawów występuje u osób, u których przekracza on 630 ng/dL (22 nmol/L).11 Przy dłuższym okresie stosowania terapii hormonalnej występuje warunkowane genetycznie ryzyko wystąpienia łysienia androgenowego przejawiającego się przez cofnięcie linii włosów (tak zwane zakola) oraz postępujące przerzedzanie się włosów na czubku głowy. W badaniu Uniwersytetu Ghent na grupie trans mężczyzn stosujących terapię hormonalną od 10 lat, u 32% z nich nastąpiło cofnięcie się linii włosów, a u 31% łysienie androgenowe o średniej lub wysokiej Dla wielu trans mężczyzn nie jest to negatywny skutek uboczny, ale dla tych, którzy pragnęliby zatrzymać ten proces możliwe jest skorzystanie z form leczenia używanych wśród cis mężczyzn. Powszechnie stosuje się w tym leki inhibitorów 5-alfa reduktazy (finasteryd, diutasteryd), które obniżają poziomy jednej z pochodnych testosteronu, dihydrotestosteronu, bez wpływu na sam testosteron. Efekty inhibitorów 5-alfa reduktazy na maskulinizację ciała u trans mężczyzn nie zostały zbadane: u cis mężczyzn nie przyczyniają się one do feminizacji ciała, ale u cis kobiet z hirsutyzmem mogą powodować zmniejszenie się owłosienia ciała i zarostu, co dla wielu trans mężczyzn może nie być pożądanym celem. Najczęściej spotykanym efektem ubocznym jest utrata libido utrzymującą się nawet po odstawieniu leku, stąd przy jego używaniu wskazana jest ostrożność i porównanie pozytywów z potencjalnymi Alternatywną, pozbawioną poważniejszych efektów ubocznych terapią łysienia androgenowego będzie terapia przy użyciu wcześniej wspomnianego minoksydylu, który stosowany długoterminowo pozwala na odrost włosów. Po odstawieniu minoksydylu łysienie będzie z powrotem postępować. Układ rozrodczy Przy stosowaniu testosteronu może dojść do atrofii waginy. Ściany waginy stają się cieńsze, łatwiej dochodzi do zadrapań i stanów zapalnych, pojawia się suchość i uczucie podrażnienia. W przypadku wystąpienia tych objawów należy udać się do ginekologa w celu diagnozy i upewnienia się, co do ich źródła. Atrofia waginy powiązana z terapią hormonalną jest stosunkowo łatwa do wyleczenia, gdyż w większości przypadków wystarczy zastosować miejscowo krem zawierający estradiol. Taki krem nie ma przełożenia na poziomy hormonów we krwi i nie będzie skutkować zmniejszoną maskulinizacją ciała czy powrotem menstruacji. Dane dotyczące raka jajnika, raka endometrium i raka szyjki macicy nie wskazują, by terapia hormonalna zwiększała ryzyko ich wystąpienia, niezależnie od długości tej terapii. W związku z tym dawne przekonanie o konieczności profilaktycznego usunięcia macicy, czy jajników nie jest obecnie Operacje te powinny być przeprowadzane wyłącznie ze względu na osobiste plany pacjenta i/lub zaistniałe problemy zdrowotne. U części osób mogą pojawiać się bolesne skurcze mięśni w obszarze Taki objaw może wiązać się z różnymi problemami zdrowotnymi, stąd zawsze wymagać będzie wizyty u ginekologa, by wykluczyć inne przyczyny. Intensywność skurczy można zmniejszyć przez utrzymanie bardziej stabilnego poziomu testosteronu i/lub miejscowe zastosowanie środków rozluźniających mięśnie. Zespół stresu pourazowego i depresja, problemy często spotykane w populacji osób trans, mogą pogarszać natężenie objawów. Skurcze znikają po operacyjnym usunięciu macicy. Pozostałe efekty uboczne Testosteron może zwiększać ciśnienie krwi, co u niektórych osób może wywołać Regularne monitorowanie ciśnienia krwi jest zalecane, szczególnie u osób, u których występują czynniki ryzyka (mało aktywny tryb życia, nadwaga lub otyłość, palenie papierosów, wiek 40+). Zespół policystycznych jajników nie jest przeciwwskazaniem dla maskulinizującej terapii hormonalnej,17 ale może wymagać dodatkowych konsultacji z endokrynologiem i ginekologiem. U osób z chorobami autoimmunologicznymi maskulinizująca terapia hormonalna może spowodować zmniejszenie natężenia objawów. W czasie pierwszych paru miesięcy używania testosteronu wiele osób odczuwa większe niż zwykle zatrzymanie wody w Najbardziej widocznym efektem jest opuchnięcie twarzy i innych części ciała oraz uczucie ociężałości. Efekt ten będzie odczuwalny mocniej przy wyższych poziomach testosteronu. Ćwiczenia oraz zredukowanie ilości soli w diecie może przyśpieszyć pozbywanie się dodatkowej wody. Jeśli zwiększona retencja wody jest bardzo uciążliwa lub utrzymuje się dłużej niż parę miesięcy zalecana jest konsultacja z lekarzem i zastosowanie diuretyków. Maskulinizująca terapia hormonalna nie wpływa na ryzyko wystąpienia zakrzepicy,19 ani nie ma negatywnego wpływu na Dane dotyczące uszkodzeń wątroby powiązanych z testosteronem dotyczą wyłącznie metylotestosteronu, formy tego hormonu, która nie jest obecnie używana w terapii hormonalnej. Dane dotyczące ryzyka chorób układu krążenia są niekonkluzywne: część badań pokazuje wzrost ryzyka względem cis mężczyzn,21 część W przypadku osób osób, u których występują czynniki ryzyka (nadwaga lub otyłość, wiek 40+, mało aktywny tryb życia, palenie papierosów) wskazane jest monitorowanie profilu lipidów we krwi oraz regularne wizyty kontrolne. Formy podawania testosteronu Używane w Polsce drogi przyjmowania testosteronu obejmują podawanie domięśniowe, podskórne lub przezskórne (w formie żelu). Doustny testosteron nie jest używany w maskulinizującej terapii hormonalnej z uwagi na problemy w uzyskaniu stabilnego poziomu hormonu we krwi. UWAGA: istniejące dane nie wskazują na to, by którakolwiek z wymienionych metod wyróżniała się względem innych w zakresie maskulinizacji cech płciowych Każda z nich jest w stanie być częścią efektywnej terapii hormonalnej. Różnice między nimi dotyczą kwestii osobistej wygody, możliwych efektów ubocznych oraz kosztów. Testosteron w formie domięśniowej: Testosteron w lekach nie występuje samodzielnie, ale w związku z estrami. Od długości estru zależy czas uwalniania się testosteronu, im jest on dłuższy, tym na dłużej wystarcza jedna dawka leku. W Polsce testosteron jest dostępny w trzech preparatach: Testosteronum Prolongatum, potocznie prolka (enantan testosteronu): 100mg na ampułkę testosteronu raz na 1-2 tygodnie Omnadren 250 (mieszanina 4 różnych estrów): 250mg na ampułkę raz na 2-4 tygodnie Nebido (undecylan testosteronu): 1000mg na ampułkę raz na 10-14 tygodni (wyjątkiem jest drugi zastrzyk 6 tygodni od pierwszego), znacznie droższy od pozostałych Podawane dawkowanie jest orientacyjne. W zależności od uzyskiwanych poziomów testosteronu dane preparaty mogą być stosowane częściej lub rzadziej. Zastrzyki domięśniowe wykonuje się w udo. Zastrzyki można wykonywać samodzielnie lub z pomocą pielęgniarza, w takim przypadku konieczne będzie zlecenie od lekarza na wykonywanie zastrzyku. Zastrzyki przy użyciu Nebido powinny zawsze być wykonywane przez przeszkoloną osobę z racji 4 razy większej ilości leku. Niepoprawne czy zbyt szybkie podanie tak dużej dawki może wiązać się z rozerwaniem mięśnia lub innymi efektami ubocznymi. Preparaty domięśniowe cechują się niestabilnością poziomu testosteronu we krwi — bezpośrednio po podaniu będzie on znacznie wyższy niż tuż przed następnym zastrzykiem. Z trzech podanych preparatów w największym stopniu dotyczy to Omnadrenu 250, gdyż zawiera on 4 estry testosteronu o różnym okresie uwalniania się do krwi. Umożliwia to rzadsze stosowanie, ale jednocześnie sprawia, że skok testosteronu bezpośrednio po zastrzyku jest większy niż w przypadku innych Większą stabilność poziomu testosteronu można uzyskać robiąc zastrzyki częściej lub używając preparatów o bardzo długim czasie przenikania do krwi. Bardziej stabilne poziomy testosteronu przekładają się na mniejszą liczbę skutków ubocznych, takich jak wahania nastroju na parę dni przed zastrzykiem, intensywny trądzik, nadkrwistość, czy problemy z zatrzymaniem menstruacji. Jeśli którekolwiek z wymienionych problemów doskwierają Ci w znaczący sposób, warto skonsultować z endokrynologiem przejście na bardziej stabilną formę podawania. Z racji wahań poziomu testosteronu badania krwi powinny być zawsze wykonywane w takiej samej odległości czasowej od zastrzyku. Część endokrynologów będzie preferowało szczytowy poziom (24-48 godzin od zastrzyku), część średni (w połowie okresu oddzielającego od siebie kolejne zastrzyki). W tym drugim przypadku docelowy zakres testosteronu we krwi jest zawężony i wynosi 400-700 ng/dL (14-24 nmol/L). Omnadren 250 oraz Testosteronum Prolangatum zawierają przetworzony olej arachidowy. Istniejące badania nie wskazują na to, by stanowił on zagrożenie dla osób z alergią na orzeszki ziemne, gdyż przetworzony olej jest znacznie mniej uczulający niż ten spotykany w Niemniej jednak, w przypadku wystąpienia reakcji skórnych w miejscu zastrzyku warto skonsultować tę kwestię z endokrynologiem. Przy wieloletnim korzystaniu z zastrzyków domięśniowych może pojawić się ryzyko zrostów i zwłóknień. W celu zminimalizowania tego ryzyka zaleca się regularnie zmieniać miejsce zastrzyku oraz rozmasowywać miejsca zastrzyku bezpośrednio po iniekcji. Ryzyko to nadal będzie występować, stąd przy długotrwałej terapii może być konieczne przejście na inną formę podawania testosteronu. Testosteron w formie podskórnej Dawkowanie: 50 - 150 mg testosteronu na tydzień. Teoretycznie preparaty podskórne nie są dostępne w Polsce, gdyż zalecenia producenta nie przewidują takiej drogi podawania przy żadnym z opisywanych tu leków. Z tego względu endokrynolodzy rzadko kiedy będą wspominać o tej możliwości. W praktyce wszystkie dostępne w Polsce preparaty domięśniowe mogą być również stosowane podskórnie. Szczególnie dotyczy to Testosteronum Prolongatum z racji występowania w preparatach 100 mg, których dawkowanie łatwiej dostosować do wytycznych - przy zastrzykach podskórnych stosuje się mniejsze dawki niż przy zastrzykach domięśniowych. Taka metoda podawania testosteronu jest efektywna i Podskórna metoda podawania testosteronu cechuje się większą stabilnością poziomu testosteronu we krwi niż domięśniowa. Dla wielu osób może być też optymalna z racji bardziej przystępnego sposobu wykonywania zastrzyków: są łatwiejsze, mniej bolesne, igła może być wbita na znacznie mniejszą odległość niż w przypadku zastrzyków domięśniowych, a ryzyko powikłań przy zastrzyku jest mniejsze. Jest również znacząco tańsza niż metoda przezskórna. Z tych względów w ostatnich latach zyskuje ona na popularności, może być szczególnie pomocna u osób, u których wahania poziomów testosteronu wiążą się z nieprzyjemnymi efektami ubocznymi. Pierwszy zastrzyk powinien być wykonany pod obserwacją przeszkolonej osoby. W przypadku Nebido podanie podskórne również jest możliwe,30 ale powinno zawsze być wykonywane przez pielęgniarza lub pielęgniarkę. Przewagi podskórnego podawania preparatów będą też w tym przypadku znacznie mniejsze: z racji wysokiej objętości zastrzyki podskórne mogą być tak samo bolesne jak zastrzyki domięśniowe. Do efektów ubocznych należy swędzenie, zaczerwienie i obrzęk w miejscu zastrzyku. Efekty te nie powinny utrzymywać się dłużej niż dzień do dwóch po zastrzyku. Testosteron w formie przezskórnej Dawkowanie: 50-100 mg żelu dziennie Żel dostępny jest w formie pompki dozującej (handlowa nazwa Androtop lub Testavan), kiedyś sprzedawane szaszetki z żelem (handlowa nazwa Testim) nie są już dostępne w Polsce. Powinien być rozprowadzony na skórze barku i ramion, nie należy stosować go w miejscach takich jak genitalia, twarz, czy piersi. Z racji codziennego podawania wiąże się z najstabilniejszymi poziomami testosteronu we krwi ze wszystkich metod podawania. Żel wysycha w ciągu paru minut i w takiej formie powinien być pozostawiony na skórze do 6 godzin — stąd producenci zalecają stosowanie go rano, po prysznicu. Jeśli wymaga tego sytuacja, czasami można pozwolić sobie na zmycie żelu wcześniej, powinien on jednak pozostać na skórze na co najmniej 2 godziny. Regularne wcześniejsze zmywanie żelu może wiązać się z ryzykiem obniżonego poziomu testosteronu. UWAGA: Stosowanie żelu jest związane z ryzykiem przypadkowego przekazania żelu na drugą osobę, co może skończyć się dla niej przykrymi i niepożądanymi efektami, szczególnie w przypadku kobiet i dzieci. Z tego względu przy stosowaniu żelu konieczna jest duża doza ostrożności: po zaaplikowaniu go na ramiona i barki umyj dokładnie ręce przy użyciu mydła; zakryj miejsce aplikacji ubraniem i unikaj sytuacji, w których stykałbyś się tym obszarem ze skórą innych osób (np. na plaży, w czasie uprawiania sportu, w czasie seksu); jeśli taki kontakt nastąpił, poinformuj o tym drugą osobę, by mogła szybko umyć dany region skóry wodą z mydłem; uważaj na pozostawianie żelu na ubraniach, czy innych przedmiotach. Podobna ostrożność jest wymagana również w stosunku do zwierząt, dla których wysokie dawki testosteronu mogą okazać się toksyczne. Żel jest w społeczności powszechnie kojarzony jako metoda mniej inwazyjna i powiązana z wolniejszymi zmianami. Wynika to z przeważnie mniejszego dawkowania w początkowej fazie terapii hormonalnej. Przy długotrwałym stosowaniu efekty nie będą różnić się od innych form podawania testosteronu. Do efektów ubocznych żelu należy trądzik, podrażenienie i wysuszenie w miejscu podania. Tabelka z porównaniem kosztu poszczególnych metod Droga podania Handlowa nazwa Opakowanie zawiera Typowe dawkowanie¹ Opakowanie starcza na Koszt opakowania² Koszt na miesiąc Domięśniowo/podskórnie Testosteronum Prolongatum Jelfa 5 ampułek 100mg 1 zastrzyk co 10 dni 50 dni 59,31zł 35,60 zł Omnadren 250 5 ampułek 250 mg 1 zastrzyk co 21 dni 105 dni 88,14 zł 23,50 zł Nebido 1 ampułka 1000mg 1 zastrzyk co 90 dni 90 dni ok. 400-500zł³ ok. 133-166 zł Przezskórnie Androtop 60 dawek x 20,25mg 3 dawki raz dziennie 20 dni 248 zł 330 zł ¹Typowe dawkowanie zakłada najczęściej spotykaną dawkę leku. ²Ceny opakowań zaczerpnięte z bazy leków W rzeczywistości ceny w aptekach mogą być wyższe o kilkanaście złoty. Stan na 1 listopada 2021 r. ³Ceny Nebido ulegają dużym wahaniom w zależności od apteki. Inne leki Poza testosteronem maskulinizująca terapia hormonalna może obejmować również inne leki. Ich użycie nigdy nie powinno być jednak rutynowe i ich włączenie zawsze powinno być powiązane z danym problemem. U osób, u których menstruacja utrzymuje się dłużej niż 6-12 miesięcy po rozpoczęciu testosteronu, konieczna będzie konsultacja ginekologiczna w celu zidentyfikowania źródła problemu. U niektórych osób konieczne może być włączenie progestynów do terapii hormonalnej, co poza zatrzymaniem menstruacji będzie miało również funkcję antykoncepcyjną. Efektem ubocznym progestynów jest zwiększenie ryzyka zakrzepicy, stąd wskazane jest minimalizowanie innych czynników ryzyka (nadwaga lub otyłość, palenie papierosów, mało aktywny tryb życia). U osób, które nie planują zachodzić w ciążę, a które nie dążą również do pełnej histerektomii dobrym rozwiązaniem może być też ablacja endometrium, operacja polegająca na usunięciu błony śluzowej macicy. Leki z grupy inhibitorów 5alfa-reduktazy (finasteryd, dutasteryd) zostały omówione w innej sekcji artykułu. Część lekarzy stosuje je jako rutynową część terapii hormonalnej, co jest odradzane. Powinny być one używane wyłącznie w celu ograniczenia łysienia androgonowego, po uprzedniej konsultacji z pacjentem co do efektów ubocznych. Zdecydowanie odradza się używania danazolu, androgenu nadal przepisywanego przez niektórych lekarzy w celu zatrzymania menstruacji. Danazol jest związany z podwyższonym ryzykiem uszkodzeń wątroby31 oraz zakrzepów Alternatywne formy maskulinizującej terapii hormonalnej Maskulinizująca terapia hormonalna została opracowana jako terapia mająca zagwarantować największą możliwą maskulinizację i defeminizację cech płciowych ciała, co było zgodne z ówczesnym, binarystycznym punktem widzenia seksuologii. Jednakże część osób może nie chcieć dążyć do takiego celu w ramach tranzycji i może pragnąć jedynie części wyżej opisanych efektów. Niestety alternatywne formy terapii hormonalnej są w powijakach i dopiero od niedawna zdobyły uwagę środowiska naukowego. W związku z tym nie istnieją na ten moment żadne wytyczne dotyczące takiej terapii, choć powstały już pierwsze wstępne propozycje tego, jak taka terapia mogłaby wyglądać: „Hormonal Treatment Strategies Tailored to Non-Binary Transgender Individuals".33 Dla osób dążących do defeminizacji ciała bez jednoczesnej maskulinizacji cech płciowych poważną przeszkodą jest ryzyko zdrowotne związane z niskim poziomem zarówno estradiolu, jak i testosteronu. Któryś z tych hormonów płciowych jest konieczny dla normalnego funkcjonowania organizmu, bez nich znacząco wzrasta ryzyko osteoporozy, depresji, demencji oraz szeregu innych poważnych Z tego względu terapia przy użyciu wyłącznie leków obniżających estradiol, takich jak agoniści GnRH (gosarelina, leuprorelina), nie jest zalecana. Więcej nadziei można wiązać z tzw. microdosingiem, czyli obniżeniem stosowanych dawek testosteronu, co może wywołać częściową i spowolnioną maskulinizację ciała. W takim przypadku celuje się w dawki testostosteronu pomiędzy górną granicą żeńskiego zakresu fizjologicznego, a dolną granicą męskiego zakresu fizjologicznego (70-300 ng/dL lub 2,5-10 nmol/L). Takie podejście będzie wiązało się z wolniejszym i subtelniejszym tempem zmian. Na ten moment nie istnieją terapie, które pozwoliłyby na zajście tylko części z efektów terapii hormonalnej, nie jesteśmy w stanie selektywnie wyłączać lub włączać efektów testosteronu. Wiele osób stosuje czasową terapię hormonalną. Po kilku latach stosowania testosteronu, odstawiają go i pozwalają na powrót hormonów płciowych do poziomów typowo żeńskich. Część efektów testosteronu jest permanentna, co często przełoży się na bardziej androgyniczny wygląd: zarost i owłosienie ciała oraz mutacja utrzymają się pomimo jego odstawienia. Cofną się za to zmiany dotyczące rozłożenia tkanki tłuszczowej oraz siły fizycznej, choć może zająć to parę lat. Łysienie androgenowe zatrzyma się, w niektórych przypadkach może też dojść do częściowego cofnięcia. U osób po mastektomii powrót na estradiol nie spowoduje ponownego pojawienia się piersi. Menstruacja ulegnie wznowieniu, osoby pragnące tego uniknąć mogą zdecydować się na korzystanie z progestynów, ablację endometrium lub histerektomię. Osoby planujące taką ścieżkę tranzycji przeważnie nie decydują się na wycięcie jajników, w innej sytuacji estradiol musi być suplementowany z zewnątrz. W celu uzyskania efektów maskulinizacji ciała bez jednoczesnej obecności zarostu, czy zwiększonego owłosienia ciała, wskazane mogą być zabiegi kosmetyczne takie jak laser i elektroliza. Połączona terapia testosteronu oraz inhibitorów 5alfa-reduktazy być może również przełoży się na podobny efekt, ale nie zostało to zbadane klinicznie. Kompetentny endokrynolog powinien być w stanie wysłuchać potrzeb danej osoby, podzielić się z nią obecnym stanem wiedzy na dany temat i w miarę możliwości zaproponować formę terapii hormonalnej, która będzie dla niej optymalna. Czasami endokrynolodzy mogą odmawiać prowadzenia takiej terapii, jest to jednak decyzja idąca wbrew wytycznym dotyczącym opieki nad osobami transpłciowymi, które dopuszczają możliwość indywidualizowanej terapii hormonalnej dla osób niebinarnych (np. wytyczne University of California San Francisco). Na ten moment należy jednak pamiętać o tym, że nie jest to dobrze zbadany obszar medycyny. Mamy nadzieję, że będzie się to powoli zmieniać w następnych latach. Poza terapią hormonalną nie istnieją żadne potwierdzone metody podwyższenia poziomu testosteronu we krwi do poziomów umożliwiających maskulinizaję ciała. O ile niektóre aktywności, takie jak ćwiczenie i seks, zostały powiązane z podwyższeniem poziomu testosteronu we krwi, to jest to efekt zbyt krótkotrwały i ograniczony, by wpłynąć na cechy płciowe ciała (choć oczywiście ćwiczenia mogą pomagać na dysforię na inne sposoby). Tak samo takich efektów nie posiadają żadne ziołowe specyfiki, czy suplementy, ich stosowanie może wiązać się jednak z przykrymi efektami ubocznymi, możliwymi interakcjami z innymi lekami (w tym osłabieniem działania terapii hormonalnej) oraz znaczącym zubożeniem portfela. Jeśli uważasz, że któraś z informacji zamieszczonych w naszym artykule jest błędna lub nieaktualna, skontaktuj się z nami przez email kontakt@ lub na nasz fanpage na FB. Artykuł stworzony w oparciu o wytyczne dotyczące terapii hormonalnej opublikowane przez University of California San Francisco, Endocrine Society oraz WPATH. Dodatkowe źródła podane poniżej: No correlation between serum testosterone levels and state-level anger intensity in transgender people: Results from the European Network for the Investigation of Gender Incongruence, Justine Defreyne, Baudewijntje Kreukels, Guy T'Sjoen, Annemieke Staphorsius, Martin Den Heijer, Gunter Heylens, Els Elaut, 2019 ↩︎ Changes in regional body fat, lean body mass and body shape in trans persons using cross-sex hormonal therapy: results from a multicenter prospective study, M. Klaver i in. 2018 ↩︎ Efficacy and safety of minoxidil 3% lotion for beard enhancement: A randomized, double-masked, placebo-controlled study, Sittichai Ingprasert, Chuchai Tanglertsampan, Nalintip Tangphianphan, Chinnawat Reanmanee, 2016 ↩︎ Case Report: Successful Use of Minoxidil to Promote Facial Hair Growth in an Adolescent Transgender Male, Kenneth C. Pang, Thomas P. Nguyen, Rita Upreti, 2021 ↩︎ Breakthrough Bleeding in Transgender and Gender Diverse Adolescents and Young Adults on Long-Term Testosterone, Frances Grimstad, Jessica Kremen, Jessica Shim, Brittany M. Charlton, Elizabeth R. Boskey, 2021 ↩︎ Contraception Care for Transmasculine Individuals on Testosterone Therapy, Danielle Boudreau, Ronica Mukerjee, 2019 ↩︎ Assisted reproductive technology outcomes in female-to-male transgender patients compared with cisgender patients: a new frontier in reproductive medicine, Angela Leung, Denny Sakkas, Samuel Pang, Kim Thornton, Nina Resetkova, 2019 ↩︎ Dose-response analysis of testosterone replacement therapy in patients with female to male gender identity disorder, Aya Nakamura, Masami Watanabe, Morito Sugimoto, Tomoko Sako, Sabina Mahmood, Haruki Kaku, Yasutomo Nasu, Kazushi Ishii, Atsushi Nagai, Hiromi Kumon, 2013 ↩︎ A long-term follow-up study of mortality in transsexuals receiving treatment with cross-sex hormones, Henk Asscheman, Erik J. Giltay, Jos A. J. Megens, W. Pim de Ronde, Michael A. A. van Trotsenburg, Louis J. G. Gooren, 2011 ↩︎ Erythrocytosis in a Large Cohort of Trans Men Using Testosterone: A Long-Term Follow-Up Study on Prevalence, Determinants, and Exposure Years, Milou Cecilia Madsen, Dennis van Dijk, Chantal Maria Wiepjes, Elfi Barbara Conemans, Abel Thijs, Martin den Heijer, 2021 ↩︎ Risk factors for acne development in the first 2 years after initiating masculinizing testosterone therapy among transgender men, Jason Andrew Park, Erin Elizabeth Carter, Allison Ruth Larson, 2019 ↩︎ Short- and long-term clinical skin effects of testosterone treatment in trans men, Katrien Wierckx, Fleur Van de Peer, Evelien Verhaeghe, David Dedecker, Eva Van Caenegem, Kaatje Toye, Jean Marc Kaufman, Guy T'Sjoen, 2014 ↩︎ Adverse Effects and Safety of 5-alpha Reductase Inhibitors (Finasteride, Dutasteride): A Systematic Review, Jason M. Hirshburg, Petra A. Kelsey, Chelsea A. Therrien, A. Carlo Gavino, Jason S. Reichenberg, 2016 ↩︎ Ovarian Histopathology in Transmasculine Persons on Testosterone: A Multicenter Case Series, Frances W. Grimstad, Kylie G. Fowler, Erika P. New, Cecile A. Ferrando, Robert R. Pollard, Graham Chapman, Meredith Gray, Veronica Gomez Lobo, 2020 ↩︎ New-Onset Abdominopelvic Pain After Initiation of Testosterone Therapy Among Trans-Masculine Persons: A Community-Based Exploratory Survey, Frances W. Grimstad, Elizabeth Boskey, Meredith Grey, 2020 ↩︎ Blood Pressure Effects of Gender-Affirming Hormone Therapy in Transgender and Gender-Diverse Adults, Katherine Banks, Mabel Kyinn, Shalem Y. Leemaqz, Eleanor Sarkodie, Deborah Goldstein, Michael S. Irwig, 2021 ↩︎ Exogenous testosterone does not induce or exacerbate the metabolic features associated with pcos among transgender men, Kelly J. Chan, Jennifer J. Liang, Divya Jolly, Jamie D. Weinand, Joshua D. Safer, 2018 ↩︎ Independent and Combined Effects of Testosterone and Growth Hormone on Extracellular Water in Hypopituitary Men, Gudmundur Johannsson, James Gibney, Troels Wolthers, Kin-Chuen Leung, Ken K. Y. Ho, 2005 ↩︎ Testosterone therapy and venous thromboembolism: A systematic review and meta-analysis, Damon E. Houghton, Mouaz Alsawas, Patricia Barrioneuvo, Mouaffaa Tello, Wigdan Farah, Brad Beuschel, Larry J. Prokop, J. Bradley Layton, M. Hassan Murad, Stephan Moll, 2018 ↩︎ Cross-Sex Hormone Therapy in Trans Persons Is Safe and Effective at Short-Time Follow-Up: Results from the European Network for the Investigation of Gender Incongruence, Katrien Wierckx, Eva Van Caenegem, Thomas Schreiner, Ira Haraldsen, Alessandra Fisher, Kaatje Toye, Jean Marc Kaufman, Guy T'Sjoen, 2014 ↩︎ Occurrence of Acute Cardiovascular Events in Transgender Individuals Receiving Hormone Therapy, Nienke M. Nota, Chantal M. Wiepjes, Christel J. M. de Blok, Louis J. G. Gooren, Baudewijntje P. C. Kreukels, Martin den Heijer, 2019 ↩︎ Prevalence of cardiovascular disease and cancer during cross-sex hormone therapy in a large cohort of trans persons: a case-control study, K. Wierckx, E. Elaut, E. Declercq, G. Heylens, G. De Cuypere, J. M. Kaufman, G. T'Sjoen, 2013 ↩︎ Effects of three different testosterone formulations in female-to-male transsexual persons, Carla Pelusi, Antonietta Costantino, Valentina Martelli, Martina Lambertini, Alberto Bazzocchi, Federico Ponti, Giuseppe Battista, Stefano Venturoli, Maria C. Meriggiola, 2014 ↩︎ Comparative pharmacokinetics of androgen preparations: Application of computer analysis and simulation, Hermann M. BehreFrank Oberpenning Eberhard Nieschlag, 1990 ↩︎ Randomised, double blind, crossover challenge study of allergenicity of peanut oils in subjects allergic to peanuts, J. O. Hourihane, S. J. Bedwani, T. P. Dean, J. O. Warner, 1997 ↩︎ Safety of intramuscular testosterone in arachis oil for boys with peanut allergy requiring pubertal induction, Susan Harvey, Susan M. O'Connell, Jonathan O'B Hourihane, 2020 ↩︎ Subcutaneous Injection of Testosterone Is an Effective and Preferred Alternative to Intramuscular Injection: Demonstration in Female-to-Male Transgender Patients, Daniel I. Spratt i in. 2017 ↩︎ Serum Testosterone Concentrations Remain Stable Between Injections in Patients Receiving Subcutaneous Testosterone, Julie McFarland, Wendy Craig, Nigel J. Clarke, Daniel I. Spratt, 2017 ↩︎ Subcutaneous Testosterone Is Effective and Safe as Gender-Affirming Hormone Therapy in Transmasculine and Gender-Diverse Adolescents and Young Adults: A Single Center's 8-Year Experience, Sarah E. Laurenzano, Ron S. Newfield, Euyhyun Lee, Maja Marinkovic, 2021 ↩︎ Pharmacokinetics and Acceptability of Subcutaneous Injection of Testosterone Undecanoate, Leo Turner i in. 2019 ↩︎ Prolonged Latency Period of Danazol-Induced Liver Injury in a Patient With Hereditary Angioedema, Patrick Kohlitz, Isaac Huml, 2018 ↩︎ Danazol and limb-threatening arterial thrombosis: two case reports R. G. Alvarado, J. Y. Liu, R. M. Zwolak, 2001 ↩︎ Hormonal Treatment Strategies Tailored to Non-Binary Transgender Individuals, Carlotta Cocchetti, Jiska Ristori, Alessia Romani, Mario Maggi, Alessandra Daphne Fisher, 2020 ↩︎ Long-term effects of androgen deprivation therapy in prostate cancer patients, Shehzad Basaria, John Lieb 2nd, Alice M Tang, Theodore DeWeese, Michael Carducci, Mario Eisenberger, Adrian S. Dobs, 2002 ↩︎ Androgen Deprivation Therapy and Mental Health: Impact on Depression and Cognition, Jason P. Izard, D. Robert Siemens, 2020 ↩︎